روستاها چه طور خلوت شدند؟
به گزارش کار در محل، جمعیت روستایی ایران درحالی که طی سه دهه اخیر با کاهش قابل توجه و نرخ رشد منفی ادامه حیات می دهد، اما هنوز هم با حدود 20 میلیون نفر ساکن، از جمعیت 131 کشور جهان بزرگ تر است.
۱۵ مهرماه هر سال رویداد ملی با عنوان «روز روستا و عشایر» در کشور برگزار می گردد. به بهانه این روز به سراغ بعضی از داده های آماری مناطق روستایی رفته ایم. داده ها قابل تأمل است. جمعیت روستایی ایران درحالی که طی سه دهه اخیر با کاهش قابل توجه و نرخ رشد منفی ادامه حیات می دهد، اما هنوز هم با حدود ۲۰ میلیون نفر ساکن، از جمعیت ۱۳۱ کشور جهان بزرگ تر است.
این جمعیت که یک ظرفیت بالقوه برای توسعه و بخصوص برای تامین امنیت غذایی کشور دارد، بنا به دلیلهای مختلف ازجمله دسترسی پایین به زیرساخت های رفاهی و عمرانی و خدماتی، طی دو دهه اخیر با افزایش مهاجرت، خروج جوانان و نیروی کار ماهر از روستاها و به دنبال آن با کاهش قابل توجه موالید و پیری جمعیت روبه روست.
داده ها نشان داده است با خروج اضافه نیروی کار از بخش کشاورزی، این نیروی کار اضافه، در بخش های صنعت و خدمات مناطق روستایی جذب نشده و ظرفیت اشتغال این بخش ها چندان افزایش نیافته و عمدتا این جمعیت وارد شهرها و بخصوص مناطق حاشیه و پیرامون آنها و حتی سکونتگاه های غیررسمی شده که خود امروز به دغدغه مسئولان شهری در حوزه ایجاد زیرساخت های مسکن، حمل و نقل و حتی آب آشامیدنی شهری تبدیل گشته است.
جمعیتی به اندازه‌ی جمعیت ۱۳۱ کشور
براساس آخرین داده های مرکز آمار ایران، جمعیت روستایی کشور تا انتهای سال ۱۴۰۳ به ۱۹ میلیون و ۸۰۰ هزار نفر رسیده است. این عدد معادل ۲۳ درصد از کل جمعیت کشور است. به عبارتی، طی سال ۱۴۰۳ از جمعیت ۸۵ میلیون و ۹۶۱ هزارنفری کشور، ۶۶ میلیون و ۲۰۷ هزار نفر در شهرها زندگی می کردند که معادل ۷۷ درصد از جمعیت ایران بوده و ۲۳ درصد از آنها ساکن مناطق روستایی بوده اند.
طبق داده های مرکز آمار، جمعیت روستایی ایران از ۱۳ میلیون نفر در سال ۱۳۳۵ به ۲۳ میلیون و ۲۳۸ هزار نفر تا سال ۱۳۷۵ رسیده بود که طی ۳۰ سال اخیر این تعداد رشد منفی را تجربه کرده و به ۱۹.۷ میلیون نفر پارسال رسیده است. همین طور سهم روستاها از جمعیت کشور از حدود ۶۹ درصد در سال ۱۳۳۵ به ۵۳ درصد در آخرین سرشماری حکومت پهلوی یعنی سال ۱۳۵۵ رسیده بود که حالا ۲۳ درصد است. لازم به توضیح است که در همه کشورهای توسعه یافته و کشورهای در حال توسعه با سطح بالای تکنولوژی و بهداشت و آموزش، سطح روستانشینی به کمتر از ۳۰ درصد رسیده است.
البته با آنکه جمعیت روستایی ایران طی سه دهه اخیر رشد منفی داشته، بااین حال، جمعیت نزدیک به ۲۰ میلیون نفری روستاهای کشور در میان ۱۹۵ کشور کوچک و بزرگ، از جمعیت ۱۳۱ کشور بیشتر و از جمعیت ۶۳ کشور کمتر است. در میان کشورهایی که جمعیت ایران از آنها بیشتر بوده، می توان به کشورهای رومانی، سنگال، هلند، اکوادور، بولیوی، اردن، کوبا، جمهوری چک، سوئد، پرتغال، جمهوری آذربایجان، تاجیکستان، رژیم صهیونیستی، امارات، مجارستان، اتریش، دانمارک، سنگاپور، فنلاند، نروژ، لبنان، عمان، کویت و ارمنستان و غیره اشاره نمود.
۳ دهه تکرار نرخ رشد منفی در روستاها
طبق داده های مرکز آمار ایران، نرخ رشد روستاهای کشور در سرشماری ۱۳۴۵ نسبت به سال ۱۳۳۵ ۲.۱ درصد و در سرشماری بعدی ۱.۱ درصد بوده که این عدد در سرشماری سال ۱۳۶۵ به بالاترین حد خود یعنی ۲.۴ درصد رسید. این عدد در سال ۱۳۷۰ نیز مثبت بوده اما از سرشماری سال ۱۳۷۵ به بعد همیشه منفی است و حالا به حول حوش منفی یک درصد رسیده است.
کرمان و سیستان وبلوچستان در صدر تعداد روستا
روایت های متفاوتی از تعداد روستاهای کشور وجود دارد. بعضی از مسئولان این عدد را ۶۹ تا ۷۰ هزار روستا عنوان کرده اند. مرکز آمار ایران در سال ۱۴۰۰ تعداد شهرستان های کشور را ۴۶۹ عدد، بخش را ۱۱۵، دهستان را ۲۷۱۷، شهر را ۱۴۲۳ شهر و تعداد آبادی را ۹۴ هزار و ۵۴۴ مورد گزارش کرده است.
این داده ها نشان داده است از ۹۴ هزار و ۵۴۴ آبادی موجود در کشور تا سال ۱۴۰۰، بیشترین آنها در استانهای کرمان، سیستان وبلوچستان و فارس به ترتیب با ۱۱.۵ هزار روستا، ۱۰.۶ هزار روستا و ۸.۱ هزار روستا قرار داشته اند. خراسان رضوی با ۷ هزار روستا، خوزستان با ۶.۳ هزار روستا و یزد با ۴.۴ هزار روستا در رتبه های بعدی قرار داشته اند. قم با ۳۴۶ روستا، البرز با ۳۹۲، بوشهر با ۷۹۹، تهران با ۸۳۲ و گلستان با ۸۹۴ روستا، کمترین تعداد روستاها را داشته اند.
۳۱ هزار روستا خالی از سکنه!
همان طور که گفته شد، حتی در مورد تعداد روستاها نیز اختلاف نظر عجیب وجود دارد. در سالهای گذشته بعضی از مسئولان کشور تعداد روستاهای ایران را حدود ۷۰ تا ۸۰ هزار آبادی عنوان کرده اند و مدعی شده اند حدودا ۴۰ هزار روستا فاقد سکنه است. اما در سال ۱۴۰۳ حسین زاده، معاون رئیس دولت در امور توسعه روستایی و مناطق محروم کشور اظهار داشت: «از ۶۹ هزار روستای کشور، تنها ۳۸ هزار روستا دارای سکنه هستند و ۳۱ هزار روستا خالی از سکنه شده اند.»
اظهارات معاون رئیس دولت در امور توسعه روستایی درحالی است که بر اساس گزارش مردادماه وزارت نیرو، این وزارتخانه تا مردادماه امسال به ۵۸ هزار و ۹۳۷ روستا برق رسانی کرده است. بنظر می رسد اختلاف نظر در مورد تعداد روستاهای خالی از سکنه مربوط به تعریف روستا و آبادی در میان مسئولان و نهادهای اجرایی با تعاریف مرکز آمار ایران است.
در مجموع اگر داده های مرکز آمار ایران با وزارت نیرو را با هم تطبیق بدهیم، با درنظرگرفتن وجود ۹۴ هزار و ۵۴۴ آبادی در کشور و برقدار شدن ۵۸ هزار و ۹۳۷ روستا، به عدد ۳۵ هزار و ۶۰۷ روستای خالی از سکنه می رسیم، عددی که به عدد اعلامی معاون رئیس دولت نسبتاً نزدیک است اما در هر صورت این تفاوت داده ها نشان از عدم یکپارچکی در تصمیم، تولید داده و حتی در تعریف روستا و آبادی است.
ثبت کمترین موالید در ۶۰ سال اخیر
جمعیت روستایی ایران طی چند دهه اخیر علاوه بر مهاجرت گسترده از روستاها به شهرها و همین طور تبدیل بعضی از روستاها به شهر، بنابراین کاهش زاد و ولد و موالید نیز کاهش قابل توجهی داشته است. طی سال ۱۴۰۳ تنها ۲۲۶ هزار و ۴۳۰ تولد نوزاد در روستاها ثبت شده که این عدد پایین ترین میزان موالید در ۶۰ سال اخیر یعنی از سال ۱۳۴۴ تا حالا است. این عدد در سالهای ۱۳۴۴ تا ۱۳۵۸ بین ۷۰۰ تا ۸۰۰ هزار تولد در سال بوده که در سالهای ۱۳۵۹ و ۱۳۶۰ به حدود ۱.۴ میلیون نفر در سال نیز رسید، عددی که ۶ برابر زاد و ولد فعلی بوده است.
هر خانوار روستایی فقط ۳ نفر
شاخص بعدی که بازهم به جمعیت و تغییر و تحولات آن وابسته است، شاخص بعد خانوار یا تعداد افراد خانوار است. طبق داده های مرکز آمار ایران، بعد خانوار مناطق روستایی کشور در سالهای ۱۳۶۳ تا ۱۳۸۳ تقریباً بین ۵ تا ۶ نفر بوده است. این عدد در سال ۱۴۰۳ به عدد ۳.۳ رسیده است. لازم به توضیح است که در سالهای ۱۳۶۳ تا ۱۳۸۳ این عدد برای مناطق شهری کشور ۴ تا ۵ بوده و حالا این عدد در این مناطق ۳.۲ است. این مقایسه نشان داده است کاهش بعد خانوار در مناطق روستایی کشور سریع تر و شدیدتر از مناطق شهری ایران روی داده است. بخشی از این اتفاق می تواند ناشی از مهاجرت جوانان و افراد در سن ازدواج از روستاها به شهرها و افزایش میانگین سنی در روستاها و به شکلی پیری جمعیت در مناطق روستایی باشد.
کاهش ۳۳ درصد اشتغال بخش کشاورزان ایران
براساس داده های مرکز آمار ایران، تعداد شاغلان مناطق روستایی کشورمان در سال ۱۴۰۳ حدود ۵ میلیون و ۷۴۵ هزار نفر است. از کل اشتغال مناطق روستایی ایران ۴۳.۵ درصد از آنان در بخش کشاورزی فعالند، ۲۸.۴ درصد در بخش صنعت و ۲۸.۲ درصد نیز در بخش خدمات فعالیت می نمایند. اما نکته جالب توجه این که از سال ۱۳۸۴ تا ۱۴۰۳ که داده های رسمی اشتغال در دسترس بوده، تعداد شاغلان بخش کشاورزی ایران از ۵.۱ میلیون نفر با کاهش ۳۳ درصدی به ۳.۴ میلیون نفر در سال ۱۴۰۳ رسیده است.
پرواضح است این اتفاق بنابراین افزایش مکانیزاسیون در بخش کشاورزی و روستایی روی داده و همچون سایر نقاط جهان، امر قابل پیشبینی بوده است. همین طور بنظر می رسد بخشی از این اتفاق هم می تواند بنابراین خشکسالی های پیاپی در استانهای مرکزی و شرق ایران بوده باشد. تبدیل زمینهای کشاورزی به ویلا در شهرهای شمالی نیز تا حدودی بر اشتغال در بخش کشاورزی کشور تاثیر گذاشته اما نمی توان اثر آنرا سنجید.
اما مقایسه سهم بخش کشاورزی از کل اشتغال نیز قابل تامل است. طبق داده های مرکز آمار، سهم بخش کشاورزی از اشتغال در ایران از حدود ۲۵ درصد در سال ۱۳۸۴ به ۱۳.۷ درصد در سال ۱۴۰۳ رسیده است. همانطور که گفته شد، این وضعیت بنابراین کاهش شاغلان بخش کشاورزی ناشی از مکانیزاسیون و همین طور اتفاقات دیگری ازجمله خشکسالی و... است. اضافه شاغلان این بخش عمدتا روانه بازار کار شهری در بخش های صنعت و بخصوص بخش خدمات شده اند. در طول این مدت سهم اشتغال در بخش خدمات و صنعت در روستاها نیز افزایشی بوده است.
سقوط ۲۱ درصدی تعداد شاغلان روستاها طی ۲۰ سال
آنچه در بخش قبل گفته شد، امری عادی است که به واسطه گسترش مکانیزاسیون در همه نقاط جهان روی داده و حتی شدیدتر از مناطق روستایی ایران نیز هست. اما بخش حائز اهمیت این ماجرا، کاهش سهم روستاها از اشتغال کشور است. به عبارتی، گرچه کاهش تعداد شاغلان در بخش کشاورزی امری قابل پیشبینی و اتفاق طبیعی بوده، اما این که اضافه شاغلان این بخش نتوانسته اند در بخش خدمات و صنعت مناطق روستایی جذب شوند، موضوعی است که جای نگرانی دارد.
طبق داده های مرکز آمار، در سال ۱۳۸۴ تعداد شاغلان مناطق روستایی ایران ۷.۲ میلیون نفر بوده که سهمی نزدیک به ۳۵ درصد از کل اشتغال ایران را در دست داشته است. این تعداد حالا در سال ۱۴۰۳ به ۵.۷ میلیون نفر رسیده که سهم ۲۳.۲ درصدی از شاغلان ایران را به خود مختص کرده است.
به عبارتی، تعداد شاغلان روستایی از سال ۱۳۸۴ تا حالا سقوط نزدیک به ۲۱ درصدی داشته و از ۷.۲ به ۵.۷ میلیون نفر رسیده است. این که چرا اضافه نیروی کار در بخش کشاورزی از روستاها خارج شده و جذب بخش های خدمات و صنعت در این مناطق نشده، بخشی از آن به فضای کلی اقتصاد کلان کشور برمی گردد که در طول این مدت با انواع و اقسام بی ثباتی روبه رو بوده و به جای زایندگی در بخش های صنعتی و ایجاد کارگاه های کوچک و متوسط، از راه سیاستهای ارزی و پولی، حتی با صنعت زدایی نیز روبه رو بوده است.
شکاف ۱.۷ برابری درآمد در شهر و روستا
طبق گزارش مرکز آمار ایران، در سال ۱۴۰۳ درحالی میانگین درآمد یک خانوار طی سال ۳۴۳ میلیون تومان بوده، این عدد برای مناطق روستایی ۲۰۱ میلیون تومان بوده است. به عبارتی، یک شکاف ۱.۷ برابری بین درآمد مناطق روستایی و شهری کشور وجود دارد. فاصله هزینه ها نیز در روستاها و شهرها طی سال ۱۴۰۳ نزدیک به ۱.۹ برابر بوده است، بطوریکه طی سال قبل درحالی میانگین هزینه کل خانوار شهری حدود ۲۶۹ میلیون تومان بوده که این عدد در مناطق روستایی نزدیک به ۱۴۵ میلیون تومان بوده است.
همچنین درحالی که طی سال ۱۴۰۳ بزرگ ترین هزینه در سبد هزینه های خانوار شهری مربوط به مسکن با سهم ۴۳.۷ درصدی و بعد از آن خوراک با ۲۳.۶ درصد بوده، این دو عدد برای ساکنان مناطق روستایی به ترتیب ۲۳.۵ و ۳۷.۷ درصد بوده است.
خلاصه اینکه جمعیت روستایی ایران درحالی که طی سه دهه اخیر با کاهش قابل توجه و نرخ رشد منفی ادامه حیات می دهد، اما هنوز هم با حدود ۲۰ میلیون نفر ساکن، از جمعیت ۱۳۱ کشور جهان بزرگ تر است.
این جمعیت که یک ظرفیت بالقوه برای توسعه و به خصوص برای تامین امنیت غذایی کشور دارد، بنا به دلیلهای مختلف ازجمله دسترسی پایین به زیرساخت های رفاهی و عمرانی و خدماتی، طی دو دهه اخیر با افزایش مهاجرت، خروج جوانان و نیروی کار ماهر از روستاها و بدنبال آن با کاهش قابل توجه موالید و پیری جمعیت روبه روست.
داده ها نشان داده است با خروج اضافه نیروی کار از بخش کشاورزی، این نیروی کار اضافه، در بخش های صنعت و خدمات مناطق روستایی جذب نشده و ظرفیت اشتغال این بخش ها چندان افزایش نیافته و عمدتاً این جمعیت وارد شهرها و به خصوص مناطق حاشیه و پیرامون آنها و حتی سکونتگاه های غیررسمی شده که خود امروز به دغدغه مسئولان شهری در عرصه ایجاد زیرساخت های مسکن، حمل و نقل و حتی آب شرب شهری تبدیل گشته است.
هر خانوار روستایی فقط ۳ نفر
شاخص بعدی که بازهم به جمعیت و تغییر و تحولات آن وابسته است، شاخص بعد خانوار یا تعداد افراد خانوار است. فاصله هزینه ها نیز در روستاها و شهرها طی سال ۱۴۰۳ نزدیک به ۱.۹ برابر بوده است، بطوریکه طی سال قبل درحالی میانگین هزینه کل خانوار شهری حدود ۲۶۹ میلیون تومان بوده که این عدد در مناطق روستایی نزدیک به ۱۴۵ میلیون تومان بوده است.
همچنین درحالی که طی سال ۱۴۰۳ بزرگ ترین هزینه در سبد هزینه های خانوار شهری مربوط به مسکن با سهم ۴۳.۷ درصدی و پس از آن خوراک با ۲۳.۶ درصد بوده، این دو عدد برای ساکنان مناطق روستایی به ترتیب ۲۳.۵ و ۳۷.۷ درصد بوده است.
این مطلب را می پسندید؟
(0)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد این مطلب